سعید وحیدی
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری بازتاب خراسان ،مساجد را محلی برای راز و نیاز با خداوند و مکانی برای رسیدن به معبود می دانند و این مکان معنوی هر چقدر سنتی و با قدمتی طولانی باشد ما را به تاریخ و یادگاران گذشته می برد و سراسر وجود را عرفان فرا می گیرد.
تاریخ در یکایک روستاهای مرزی خراسان شمالی موج می زند و هر چه مناطق مرزی پیش می روی دنیایی متفاوت از مذهب و آداب و رسوم را تجربه خواهی کرد و اما در این بین مسجد «قاولقا» حکایتی دگر دارد و سرشار از رمز و راز ادیان منطقه است.
«قاولقا» نام روستایی ترکمن نشین در ۵۰ کیلومتری شهرستان راز و جرگلان در دره ای زیبا به همین نام قرار دارد، روستایی که بسیاری از گردشگران آن را با مسجد تاریخی اش می شناسند و همین کافیست تا در ٣٠ مردادماه و در روز مسجد به معرفی این مکان بکر و مذهبی بپردازیم.
مسجد و مکتب‌خانه این روستای زیبا که همچنان چراغش برای عاشقان قرآن روشن است بر شیب دامنه و حاشیه رودخانه سومبار ایجاد شده است به گونه ای که تمام معابر اطراف، شیب زیاد به سمت رودخانه دارند.
این مسجد با ۱۰۰ سال قدمت جایگاه ویژه ای برای اهالی روستا دارد و هنوز هم خانه امن ساکنان قاولقا برای برگزاری نمازهای پنجگانه و قرآن آموزی دختران و پسران است.
فارغ از کارکرد مذهبی، ویژگی های معماری آن نیز نگاه هر بیننده ای را به خود جلب می کند و انسان ها را به دورانی گذشته می برد و حسی متفاوت به آدمی می بخشد و ما را از دنیای ماشینی دور می کند.
معماری که برگفته از فرهنگ و باورهای ترکمن است و جای جای آن با نماد شاخ قوچ یادآور قوچ ذبح شده توسط حضرت ابراهیم خلیل الله ( نمادی برای دفع شر و نیروی فوق طبیعی) تزیین شده است.
این نماد نه تنها در سر در مسجد بلکه در دیوارهای داخلی نیز با هارمونی زیبایی از رنگ ها وجود دارد و مکانی عرفانی خلق کرده است.
قبل از بیان پیشینه تاریخی و معماری این مسجد بد نیست با وجه تسمیه روستای «قاولقا» و مسجد «شفیعی قاولقا» بیشتر آشنا شویم.
قاولقا؛ مامن وحدت
گویا سنگ بنای این مسجد زیبا را با وحدت و همدلی بنا نهاده اند و قاولقا که به زبان ترکمنی به معنی جمع شدن است همه را گرد هم می آورد و همگان را به هم نزدیک می کند.
یکی از اهالی این روستا در خصوص وجه تسمیه مسجد شفیعی قاولقا می گوید: وجه تسمیه این بنای تاریخی به نام شفیعی به دلیل کارکرد مذهبی این مسجد و مکتب خانه است و شفیع به معنای شفاعت کننده بر آن نام نهاده شده است.
کریم بردی محمدی می افزاید: از سوی دیگر نام قاولقا در زبان ترکمنی به معنای جمع شدن است.
وی ادامه داد: در این خصوص نیز ۲ نقل قول وجود دارد به گونه ای که برخی شرایط طبیعی و دره‌ای روستا را که در ۲ سوی آن کوه‌ها به هم نزدیک و جمع شده را دلیل نامگذاری این روستا به قاولقا می دانند و برخی دیگر نیز بر این باورند که اهالی روستا پس از مهاجرت از ترکمنستان در این آبادی جمع شده‌اند و به همین دلیل این منطقه را قاولقا می نامند.
دلیل نامگذاری این مسجد در هر ۲ حالت هم زیباست چرا که یادآور دوستی و مودت است همان چیزی که در دنیای شلوغ امروزی به آن نیاز است.
معماری قاولقا
یکی از کارشناسان میراث فرهنگی در خصوص معماری این مسجد می گوید: این مسجد با مصالح خشت و گل ساخته شده و از یک تالار مستطیل شکل ستوندار و یک پیش تالار یا ایوان ستوندار با جهت گیری شمال شرقی- جنوب غربی تشکیل شده است.
علی اکبر وحدتی می افزاید: پلان تالار مسجد(شبستان) مستطیل شکل به ابعاد تقریبی ۵۰.۹ متر در ۵۰.۶ متر است و با این وجود به دلیل شیوه ساخت و مصالح بکار رفته در مجموعه، بنای مسجد کاملا گونیا و راستگوشه نیست و ابعاد هر ضلع به صورت جزیی با هم اختلاف دارد.
وی ادامه می دهد: در جلوی مسجد (ضلع شمال شرق) یک ایوان ستوندار کشیده و باریک وجود دارد که سقف آن مانند شبستان مسجد تیرپوش است.
وی می گوید: سقف ایوان نیز روی پنج ستون چوبی از جنس چوب ارس قرار گرفته و ستون ها دارای سر ستون های خراطی شده به شکل پیچ های دوگانه حلزونی است(مشابه سبک ایونیک در معماری یونانی) است.
کارشناسان میراث فرهنگی می افزاید: بر یکی از سر ستون‌ها تاریخ ۱۳۸۰ قمری درج شده که زمان ساخت آنها را نشان می دهد.
وحدتی با بیان اینکه نماد شاخ پیچ خورده قوچ در جای جای این مسجد دیده می شود، بیان می کند: این نماد در باورهای قوم ترکمن نقش مهمی دارد و اشاره به قوچ ذبح شده توسط ابراهیم خلیل الله دارد.
وی می گوید: مهمترین بخش مسجد تالار ستوندار است که شبستان و محل برپایی نماز است که با نقوش و نمادهای سنتی ترکمنی تزیین شده است.
نگاهی به تاریخچه مسجد
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی در این خصوص می گوید: از زمان بنیان‌گذاری بنای اولیه مسجد شفیعی قاولقا اطلاعات دقیقی در دست نیست اما مسجد کنونی به استناد قول معماران روستا و تاریخ درج‌شده بر روی چند سر ستون مسجد سال ۱۳۸۰ هجری قمری است.
علی مستوفیان می افزاید: همچنین نقاش و نجار این مسجد که در نوسازی آن سهیم بوده، یکی از اهالی محل به نام "اُراز مراد روزبه" است که به سال ۱۳۱۳ هجری شمسی متولد شده است.
وی ادامه می دهد: مسجد قاولقا به دلیل تزیینات نقاشی زیبا مورد توجه برخی هنرمندان قرار گرفته و تاکنون در خصوص بنای مسجد و مکتب خانه شفیعی هیچ گونه فعالیت های پژوهشی و مطالعاتی تخصصی صورت نگرفته است.
مستوفیان می گوید: مهمترین ویژگی مسجد و مکتب خانه قاولقا وجود تزیینات نقاشی با نمادهای خاص ترکمنی در دیوارهای مسجد و نیز تزیین سرستون های چوبی ایوان مسجد و مکتب خانه در این مجموعه است.
وی تصریح می کند: وجود سنت تزیین مکان مقدس یک رسم باستانی است که ریشه در دوره پیش از تاریخ دارد و نمونه های بارز آن در فلات ایران «معبد منقوش زاغه» و در ترکیه «پرستشگاه چَتل هویوک» است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی ادامه می دهد: رسم تزیین مکان های مقدس با نقاشی در دوره های جدیدتر و با پیشرفت تکنولوژی به تدریج رنگ باخته و با آرایه های معماری پیشرفته تر همچون گچبری و کاشی کاری جایگزین شده است و از این رو وجود نقاشی های کاملا بومی همراه با نمادپردازی قوی در مسجد قاولقا از ویژگی های خاص این اثر منحصر به فرد است.
روستای قاولقا با جمعیت ۶۰۰ نفر و ۱۲۵ خانوار واقع در بخش جرگلان از توابع شهرستان مرزی رازوجرگلان است.
بقعه شاهزاده نبی غلامان، مجموعه تاریخی راز، ارگ تاریخی آلمادوشن، تپه ارگ بالا، محوطه تاریخی راستقان، بقعه سید بزرگ و مسجد قاولقا از جمله جاذبه‌های تاریخی این شهرستان است.
تاکنون ۶۴۲ میراث خراسان شمالی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که از این تعداد، ۵۰۹ اثر تاریخی، ۴۴ اثر طبیعی، ۷۵ اثر ناملموس و ۱۴ اثر منقول تاریخی است
