آتشکده اسپاخو تنها بنای سالم بر جای مانده عهد ساسانیان در شمالشرق کشور است به دلیل قرار گرفتن در مسیر استان‌های شمالی به مشهد مقدس، ظرفیت بی‌بدیلی را برای توسعه گردشگری فراهم ساخته است.
به گزارش پایگاه خبری بازتاب خراسان ، نوروز و هوای مساعد و بهاری اش که سر می رسد، آتشکده اسپاخو، کهن‌ترین سازه در شهرستان خوش آب و هوای مانه وسملقان خفته در در ۱۱۵ کیلومتری جاده بجنورد گلستان و ۶۵ کیلومتری غرب شهر آشخانه مسافران و طبیعت گردان را به سوی خود فرا می خواند.
دهکده تاریخی اسپاخو که آتشکده اسپاخو در آن است، در بلندای تپه و در دامنه جنگل های کاج و سرو قرار دارد.
این دهکده تاریخی، در مسیر استان های شمالی به مشهد مقدس واقع است و این امر ظرفیت مناسبی برای توسعه گردشگری فراهم ساخته است.
آتشکده سنگی و منحصربفرد اسپاخو، مانده از عهد ساسانی هنوز پابرجای ایستاده است تا مسافران را به سفری تاریخی ببرد.
از این آتشکده به عنوان معبد، کلیسا و پرستشگاه نام برده می شود.
به باور کارشناسان؛ استفاده از کلمه معبد برای این بنای تاریخی چه از نظر باستان‌شناسی وچه از نظر قدمت بنا نمی تواند صحیح باشد زیرا معبد واژه ای عربی است.
از اسپاخو به عنوان کلیسا نیز یاد می شود، اما کارشناسان می گویند که این یک باور عامیانه است و هیچگونه سندی مبنی بر حضور اقوام مسیحی در آن منطقه نیست و بر این اساس این بنای سنگی به عنوان آتشکده و پرستشگاهی برای برافروختن و پرستش آتش بوده است.
بنای سنگی آتشکده اسپاخو ترکیبی از یک ایوان با پلان چهارگوش، تالار و یک اتاق چهار گوش در قسمت شرقی است که ایوان آن به وسیله دهلیز به اتاق قسمت شرق ایوان مرتبط است.
این بنای سنگی در شمار ۱۵۰ اثر خراسان شمالی به ثبت ملی رسیده است.
ویژگی های موجود در معماری و کاربرد مصالح، استفاده از سنگ، تیر و شیوه طاقسازی و قوس های طاق ها نشان گر این است که این اثر مربوط به دوران اوایل ساسانی و حداکثر اوایل اسلام تا عصر آل بویه است.
پوشش سقف این بنا نیز به صورت گنبدی از نوع پوشش های نیمکره و قابل مقایسه با گنبد چهار طاق های ساسانی است.
در دیوار غربی بنا محرابی قرار دارد که بدون تزیین است و در ۲ طرف محراب از هر دو قسمت دو تاقچه و در دیوار شرقی نیز دو تاقچه دیده می شود.
این بنا شامل سه ورودی و خروجی است که می گویند نشانگر نماد رستگاری اصول زرتشت با محور " گفتار نیک ، کردار نیک و پندار نیک " است.
در ۲ ضلع شمالی و جنوبی این بنا نیز ۱۸ منفذ مقابل یکدیگر وجود دارد که نماد "امشاسپندان" یا همان خدایان خیر و شر در مذهب زرتشتیان است.
با توجه به نحوه کاربرد مصالح به ویژه استفاده از سنک، تیر، شیوه تاقسازی و قوس های تاق ها نتیجه گرفته می شود این آتشکده مربوط به دوران اوایل ساسانی و حداکثر اوایل اسلام تا عصر آل بویه بوده است.
بناب ر نظر دست اندرکاران حوزه میراث فرهنگی؛ کلمه اسپاخو از واژه پهلوی (هسپ)، (اسپ) ریشه گرفته که به مرور زمان اسپ به اسب تغییر یافته و کلمه اسپاخو نشان دهنده این است که در زمان های دور در این محل اسب های وحشی وجود داشتند که اهالی آن ها را رام کرده و پرورش می دادنند.
ورودی اصلی آتشکده، به شکل ایوانی بلند با قوس گهواره ای ساخته شده که گنبد خانه در سمت غرب آن تعبیه شده است و در دیوار های شمالی و جنوبی این آتشکده ۹ طاقچه کوچک به شکل مستطیل با ابعاد ۳۰ الی ۴۰ سانتی متری قرار دارد که قسمت فوقانی این طاقچه ها با سه تیر چوبی محکم از درخت ارس پوشیده شده است.
یک گورستان اطراف این بنا وجود دارد که شیوه دفن و مقبره سازی با نحوه تدفین مسمانان متفاوت است و قبرها به صورت خانوادگی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند و این نشان می دهد که اقوام خاصی از زرتشتیان در این مناطق زیست می کردند و این بنا مربوط به آن ها است.
روستای اسپاخو علاوه بر آتشکده، خرابه های حمام اسپاخو را در خود جای داده است، این حمام در حاشیه غربی روستا و در جنوب بنای آتشکده است.
خرابه های این بنا با سطح زمین های کشاورزی یکسان است، گنبد و پوشش حوضخانه آن فرو ریخته است.
شهرستان ۱۱۰ هزار نفری مانه و سملقان در ۴۵ کیلومتری غرب بجنورد واقع شده است که ۲۵ اثر تاریخی دارد که ۱۰۰ اثر آن ثبت ملی شده است.
تاکنون ۷۴۳ اثر خراسان شمالی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که از این تعداد، ۵۲۳ اثر تاریخی، ۵۴ اثر طبیعی، ۱۰۹ اثر ناملموس، ۲۵ اثر منقول تاریخی و ۳۲ پرونده میراث ناملموس نیز با به‌صورت مشترک در حیطه خراسان ثبت شده است.
استان خراسان شمالی با داشتن هزار و ۲۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده در شمال شرق کشور قرار دارد
