کلات نادری، شهری در خراسان رضوی و در محدوده شمال غربی این استان است که نامش با نادرشاه افشار و حکومت قدرتمند او پیوند خورده است؛ دیار نام‌آشنایی با تاریخی پرغرور و افتخارآمیز در منطقه‌ای خوش آب و هوا که از جاذبه های طبیعی، تاریخی و فرهنگی برای دوستداران تاریخ و طبیعت سرشار است.
به گزارش پایگاه خبری بازتاب خراسان ، برای رسیدن به شهر کلات باید حدود ۱۴۵ کیلومتر از مشهد دور شده و پس از عبور از جاده ای پیچ در پیچ و سختگذر به کلات رسید. این شهر علاوه بر زیبایی‌های بسیار، اثری تاریخی در دل خود دارد که شاخصه آثار تاریخی و جاذبه های کلات است و با نام "کاخ خورشید" شناخته می‌شود.
کلات در معنای لغوی قلعه، آبادی و زیستگاه بر فراز کوه است. این شهر به نفوذ ناپذیری‌اش مشهور است و چنین روایت شده که تیمور لنگ ۱۴ بار به کلات نادری حمله کرد و موفق به فتح این شهر نشد.
موقعیت این شهر پایگاه‌های حکومت نادر را در ایران مستحکم‌تر کرده بود و این قدرت تا لشکرکشی‌های مداوم به هندوستان ادامه پیدا کرد. کوه‌هایی که اطراف کلات را محاصر کرده بود دسترسی به آن‌را به رویایی برای دشمنان سرسخت نادرشاه افشار بدل کرده بود.
پس از آن‌که نادرشاه خرسند از غلبه بر هندوستان به وطن بازگشت، دستور بنای کاخی خاص در شهر کلات را داد. این اثر که به کاخ خورشید معروف است از جاذبه های گردشگری ویژه کلات نادری و شناخته شده در ایران و جهان است.
در دوران ایلخانان مغول، کلات از اهمیت زیادی برخوردار بود به طوری که تاسیسات دروازه ارغون شاه در شهر کلات به دوران ایلخانی نسبت داده می‌شود. کلات در عصر تیمور در برابر حمله وی به سختی مقاومت کرد آنچنان که در کتب تاریخ آمده است که تیمور ۱۴ بار به دژ کلات یورش برد و هر بار شکست خورد، اما بیش از همه دوره‌ها در زمان افشاریان از اعتبار خاصی برخوردار شد و دلیل آن را باید در دیواره های طبیعی و دروازه های قابل کنترل دانست که باعث شد نادرشاه، کلات را به عنوان محل سکونت خود و ذخایر ارزشمندش انتخاب کند.
شهرستان کلات به دلیل موقعیت کوهستانی و جاذبه های تاریخی و همچنین جاری شدن رودخانه‌ها، آبشارهای گوناگون، پوشش گیاهی متنوع در تمام سطح شهرستان، دارا بودن حیات وحش متنوع و کوههای سر به فلک کشیده، همه ساله پذیرای گردشگران زیادی است.
این شهرستان وسعتی در حدود سه هزار و ۲۷۶ کیلومتر مربع دارد که از شرق به سرخس، از غرب به درگز، از شمال به کشور ترکمنستان و از جنوب به مشهد و چناران محدود شده است.
آب و هوای کلات، معتدل کوهستانی و شامل دهستانهای لایین، کبود گنبد، پساکوه و زاوین است که مجموعا دارای بیش از ۱۴۰ پارچه آبادی است.
این شهرستان در دامنه کوه هزارمسجد قرار گرفته و همچون گنجینه‌ای است که طبیعت سخت از آن حفاظت می‌کند و در این میان، کاخ خورشید همچون نگینی در میان کلات جای گرفته و عطر شالیزارها مشام جان گردشگران را می‌نوازد.
ترکیب طبیعت و دست‌سازه‌های بشر
کلات یکی از مهمترین شهرها در دوره نادرشاه افشار بوده است. به این دلیل از این شهر به عنوان کلات نادری یاد می‌شود. توجه بسیار زیاد نادرشاه به این شهر، سبب پیشرفت بیش از پیش بناهای آن شد. ساخت کاخ و سد در این دوره، رونق زیادی به کلات بخشید.
ادغام طبیعت با دست سازه‌های بشر همواره مناظری دیدنی را خلق کرده است. استفاده از اصول معماری کشورهای مختلف، دلیل ساخت بناهایی پرشکوه و منحصر به فرد گشته است. کلات نادری، مجموعه‌ای بی بدیل از ساخته‌های بشر در دل طبیعت بی نظیر ایران است. دسترسی دشوار به این منطقه سبب شده تا نام دژ نفوذناپذیر را به آن بدهند. این شهر در میان رشته کوههای بسیاری پنهان گشته تا دست دشمنان از آن دور بماند.
شهرستان کلات در میان رشته کوه هزارمسجد قرار گرفته و این رشته کوه از جانب جنوب غربی حائلی طبیعی است که این شهر را از مشهد و چناران جدا ساخته است. ارتفاع کلات از سطح دریا بالغ بر ۲ هزار و ۱۰۰ متر است و بارش بارانهای مستمر بهاری و پاییزی همواره باعث سرسبزی دامنه ها و کوهپایه های این شهر شده و گله داری و دامداری را در منطقه رونق داده است. رودخانه پرآب ارچنگان، ایده لیک و دره قره سو از نواحی خوش آب و هوای کلات به شمار می‌روند.
آداب و رسوم
در منطقه کلات، زبان ها و لهجه‌های مختلفی رایج است که از میان آنها می توان به فارسی، ترکی و کرمانجی اشاره کرد. پیشه کلاتی‌ها با توجه به شکل جغرافیایی و آب و هوای منطقه عمدتا کشاورزی، دامداری، باغداری و به ویژه شالیکاری است و برنج کلات از انواع بسیار مرغوب برنج در ایران به شمار می‌رود.
جشن های عروسی به ویژه در روستاها با مراسم ویژه‌ای از قبیل اجرای رقص های سنتی و آیینی و کشتی باچوخه همراه است. طب سنتی در این منطقه کاربرد ویژه‌ای دارد و هنوز مداوا با داروهایی از قبیل کات کلوخ، قدومه کلاتی، اسطوخودوس و مانند آن در بین مردم رواج دارد. همچنین سنت همیاری در کاشت، داشت و برداشت غلات در منطقه کلات مورد توجه برزگران و کشاورزان است.
کاخ خورشید، تابنده در دل تاریخ
کاخ خورشید، قدیمی‌ترین بنای تاریخی موجود در شهر کلات است. نادرشاه افشار پس از لشگرکشی به هندوستان و فتح این کشور، تعدادی از هنرمندان این کشور را همراه با غنایم جنگی به ایران آورد. از آنجا که کلات، شهری در میان رشته کوه هزارمسجد بود، نادرشاه تصمیم به ساخت کاخی باشکوه در این شهر گرفت.
کاخ خورشید سازه‌ای مدور است که به‌صورت هشت ضلعی بنا شده و ۱۲ اتاق در ۲ طبقه دارد. این کاخ سه طبقه در دل خود تزیینات و جزییات بسیاری دارد که غالب آنها شامل گچبری‌های خاص است. همچنین می‌توان تصاویر کمرنگی را که از شاهزاده‌ها برجای مانده است، در آن دید.
باغ بزرگی با درختان انبوه انتخاب شد و هنرمندان هندی برای ساخت بنایی منحصر به فرد شروع به کار کردند. وجود اشکالی نظیر آناناس و موز بر روی بخشی از این بنا، نشان دهنده فعالیت هنرمندان غیر ایرانی است. قصر خورشید در سه طبقه مجزا و با نمای بیرونی به شکل هشت ضلعی ساخته شد.
زیرزمین این کاخ، بنا به گفته برخی افراد، محلی برای پنهان کردن غنایم جنگی و جواهرات نادرشاه بوده است. اما عده‌ای نیز بر این باورند که نادرشاه، مخالفان خود را در این زیرزمین به بند می‌کشید تا یا عقاید آنها را با خود همسو کند و یا باعث حذف اخلالگران شود. امروزه بخش زیرزمین این کاخ به موزه تبدیل شده است.
طبقه دوم کاخ خورشید از یک سالن پذیرایی بزرگ و چند اتاق در پیرامون آن تشکیل شده است. این قسمت از کاخ نظیر دوره صفویه تزیین شده و بخش هایی از آن نیز طلاکاری شده است. کتیبه‌هایی با محتوای سوره مبارکه "نبأ" به همراه تاریخ مرگ نادر (سال ١١٦٠ هجری قمری) در تالار وجود دارد. برخی بر این باورند که نادر این کاخ را به عنوان آرامگاه خود انتخاب کرده بود، اما به دلایلی نامعلوم در مرکز شهر مشهد دفن شد.
طبقه سوم این کاخ که از لحاظ معماری در ایران بی همتا است، از ٦٦ نیم ستون سنگی تشکیل شده است. گنبد استوانه‌ای بزرگی که در این طبقه ساخته شده، جلوه زیبایی به آن بخشیده است. فضای پیرامون این کاخ و درختان باغ، از این طبقه به راحتی دیده می‌شود. اما کبود گنبد، یعنی مسجدی که در دوره سلجوقیان در کلات ساخته شده است نیز از این مکان دیده می‌شود. این مسجد بسیار قدیمی، امروزه محل دفن بدن پاک شهدای شهر کلات است.
کاخ خورشید که در بین مردم به قصر خورشید معروف شده، یک برج مقبره نیمه تمام است که در میانه شهر کلات واقع شده است. شکل بنای عمارت خورشید از گور تیمور در سمرقند اقتباس شده، اما پوشش خارجی گنبد بر فراز برج ساخته نشده و بنا نیمه تمام مانده است.
کتیبه نادری
کتیبه نادری سنگ نوشته‌ای قدیمی، حک شده بر روی کوه است که روی آن به زبان ترکی و فارسی اشعاری در مدح نادرشاه نوشته شده است. این کتیبه در مدخل دربند ارغوان شاه در شهر کلات واقع است. فاصله این بنا تا برج ارغوان‌شاه حدود ۱۰۰ متر و تا ورودی شهرستان کلات کمتر از یک کیلومتر است.
ارتفاع این بنا از سطح رودخانه بیش از ۱۵ متر است و به دلیل قرارگرفتن آن در کوه، نزدیک شدن به آن دشوار است. به دلیل ارتفاع بالای کتیبه، در حالت عادی متون و اشعار نوشته شده بر روی آن با چشم غیرمسلح قابل خواندن نیست.
همچنین این بنا به صورت یک سنگ نوشته داخل کوه بدون تغییر باقی مانده و در بعد از غروب آفتاب به دلیل تاریک شدن هوا و نبود لامپ، دیدن آن برای گردشگران سخت است.
این کتیبه در ابتدای دروازه ارغون شاه و بر بلندای ۱۵ متری از کف رودخانه، به خط نستعلیق با حاشیه و قاب مزین به نقوش اسلیمی بر دیواره صخره ای ایجاد شده که ۲۴ بیت شعر از سروده های گلبن افشار در مدح نادرشاه بر آن حک شده است. بیت اول آن فارسی و سایر ابیات ترکی است و گویا این کتیبه نیز ناتمام مانده است.
مجموعه آثاری که به اقامتگاه نادر معروف است در غرب روستای خشت و به فاصله کمی از آن قرار گرفته است. از این مجموعه در حال حاضر بقایای دیواره‌های سنگی تالارهای بزرگی باقی مانده است که سنگهای حجاری شده برجای مانده حکایت از آن دارد که دیواره اقامتگاه نادر همانند آرامگاه او با سنگهای حجاری شده مزین بوده است.
مسجد کبود گنبد
در فاصله حدود ۲۰۰ متری شرق عمارت خورشید، مسجدی چهار ایوانی قرار دارد که به دلیل رنگ کاشی های گنبد آن، کبود گنبد نامیده شده است. احتمالا در این مکان ابتدا آرامگاهی متعلق به دوره ایلخانی وجود داشته که ساختار مسجد در دوره های بعد از آن تبعیت کرده است.
در حال حاضر بنای یاد شده به منزله شبستانی در کنار ایوان شرقی مسجد قرار دارد و گنبد رفیع دوپوششه مسجد بر فراز شبستان خودنمایی می‌کند. مسجد کبود در دوره‌های مختلف گسترش یافته و ترمیم شده است.
زیبایی این مسجد مرهون کاشی های رنگی آن است که در تزییناتش به کار رفته است. در مجاورت مسجد، حمام کوچکی قرار دارد که هنوز پابرجاست و قابلیت این را دارد که به آن کاربری جدیدی داده شود.
آبشارهای قره سو و اورتکند
دره قره سو تقریبا در ۱۰ کیلومتری غرب شهر کلات واقع است. این منطقه کوهستانی پرآب و مصفا، مکانی جذاب برای گردشگران به وجود آورده و آبشارهایی دیدنی و زیبا را در دل خویش جای داده است.
در راه کوهستانی دره قره سو، بر دیواره های سنگی نردبانهای فلزی نصب شده تا مسیر رفت و آمد و دسترسی به آبشارها را برای گردشگران آسانتر کند.
یکی دیگر از جاذبه های گردشگری شهرستان کلات، آبشار اورتکند و مناظر زیبای اطراف آن است.
این آبشار نسبتا مرتفع که از میان کوه های سرسبز منطقه اورتکند به پایین می ریزد، چشم اندازی بدیع و شگرف در این ناحیه به وجود آورده است.
منطقه اورتکند به دلیل داشتن ارتفاعات و ناهمواری های طبیعی همواره مورد علاقه کوهنوردان و ورزشکاران نیز بوده است. این مکان در ۵۰ کیلومتری جاده مشهد به کلات واقع شده است.
آبشار آبگرم کلات
اکثر آبشارهایی که در دنیا وجود دارند، دارای آبی بسیار سرد هستند و این مساله کاملاً منطقی به نظر می‌رسد. اما یکی از منحصربه‌فردترین جاذبه‌های طبیعی کلات نادری، آبشار آبگرم آن است که دمای آب آن به ۳۰ تا ۳۵ درجه سانتیگراد می‌رسد.
آبشار آبگرم کلات نادری از چند کیلومتر بالاتر از یک چشمه آبگرم نشأت می‌گیرد. آب این آبشار برای آب‌تنی بسیار مناسب است. اگر زیر آب آبشار بایستید، قطعاً تمام خستگی و دردهای مزمن عضلانی خود را فراموش خواهید کرد.
برای دسترسی به این آبشار تماشایی، باید حدود یک ساعت پیاده‌روی در طبیعت را به جان بخرید و ۲ بار از رودخانه عبور کنید. به همین خاطر دسترسی به این آبشار شاید برای کودکان و افراد کم‌توان چندان ممکن نباشد. در طول مسیر دسترسی به این آبشار، می‌توانید از کاروانسرای تاریخی که در این مسیر واقع شده است، نیز بازدید کنید.
دربند یا دروازه ارغوان شاه
این دروازه، ورودی اصلی دژ کلات است که در سمت غرب آن قرار دارد و به دلیل جایگاه مهمی که در کلات داشته تاسیسات و استحکامات دفاعی در آن ایجاد شده است.
از بقایای این دروازه، شالوده دیوارهایی از ساروج و سنگ و برج دیده بانی در کنار یک مجموعه معماری خشت و گلی مشاهده می شود. براساس شواهد موجود این دروازه مربوط به دوره ایلخانی بوده که در زمان نادرشاه افشار مرمت شده است.
منطقه ییلاقی لایین
منطقه ییلاقی لایین در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی کلات واقع شده است. در این منطقه رودخانه‌ای پر آب جریان دارد که کشتزارهای مسیر را از لایین کهنه تا روستای سنگ دیوار مشروب می‌کند. آب و هوای معتدل کوهستانی و آب فراوان این ناحیه را به سرزمینی سبز مبدل کرده است و در اردیبهشت هر سال با شکفتن شقایق های وحشی، این مکان با دشتی از گلهای سرخ شقایق فرش می‌شود که منظره آن هر گردشگری را شگفت زده می‌کند.
در منطقه لایین روستاهای خوش آب و هوایی با تنوع گیاهی بسیار و مزارع پربار شالی همچون روستای چهارراه، سینی کهنه، بابا رمضان، سنگ دیوار، لایین کهنه و لایین نو قرار دارند.
بند نادری
در میانه دشت کلات و در مسیر رودخانه کلات که از غرب به شرق جاری است بندی آجری برپا شده که آبهای جاری رود کلات را مهار می‌کند.
این سازه اگر چه گنجایش زیادی نداشته، اما به خوبی آبهای جاری را در سطح دشت می گسترانیده و کشتزارهای دشت کلات را سیراب می نموده است.
این سازه معماری به عنوان پل هم به کار می‌رفته و اگر چه آن را به دوره افشاریه نسبت می‌دهند، اما شواهد معماری مبین این است که احتمالا بند نادری در دوران سلجوقیان بنیان نهاده شده و در دوره‌های بعد مرمت شده است.
آسباد خشت
بقایای این سازه بادی در مجاورت روستای خشت و در جبهه شمالی دژ کلات در ۱۳ کیلومتری عمارت خورشید، بر فراز تاقدیسی به ارتفاع ۲۲۰۰ متر از سطح دریا قرار گرفته است. در جبهه شمال غربی دشت در روستای خشت بخشی از دیوارهایی برجای مانده که نزد اهالی به آسباد معروف است.
در حال حاضر فقط توده ای از مصالح ساختمانی و اندکی از دیواره های بنا برجای مانده است که اظهار نظر قطعی درباره مجموعه بنا را دشوار ساخته است.
بقایای ارگ فرود
ارگ فرود در سمت شمال غربی شهر کلات و در حدود یک کیلومتری شمال روستای گرو بر فراز ارتفاعات مشرف به دشت ترکمنستان قرار دارد.
از این ارگ بقایای معماری درهم ریخته ای برجای مانده که در میان آنها نشانه هایی از آب انبارها و دیوارهای سنگی قابل تشخیص است.
سفال‌های پراکنده بر سطح این تپه به پیش از اسلام باز می گردد و مشابه سفال‌های دوران ساسانی است.
روستای سینی کهنه
این روستا در بخش مرکزی شهرستان کلات واقع شده است و فاصله آن تا شهر کلات ۲۷ کیلومتر است که ۵۲۰ نفر جمعیت دارد که به زبان ترکی تکلم می کنند.
در حال حاضر مهمترین امامزاده سطح شهرستان در این روستا واقع است و جاذبه های گردشگری این روستا علاوه بر زیارتگاه عبارتند از برج های نگهبانی قدیمی، جنگل های زالزالک و باغها و مزارع و رودخانه سینی کهنه، که منطقه ییلاقی بسیار زیبایی را در مسیر خود ایجاد کرده است.
روستاهای دیدنی
روستای "چرم کهنه" در ۱۰ کیلومتری شهر کلات واقع شده است، وجود رود بسیار زیبا و آبشارهای متعدد که در مسیر رودخانه قرار گرفته، از جذابیت های این روستا است، از سویی قرار گرفتن منازل مسکونی در شیب تند دامنه کوه، سبب شده که این روستا از زیباترین روستاهای پلکانی شهرستان به حساب آید.
"ایده لیک" روستای دیگری است که با داشتن کوههای مرتفع موسوم به "سیستان"، بوی شالیزار، باغ های زیبا و آب و هوای ییلاقی از جمله مناطق سبز و زیبای شهرستان کلات است. این روستا در فاصله ۳۰ کیلومتری مرکز شهرستان و در دامنه کوههای سر به فلک کشیده سیستان قرار دارد. وجود آب فراوان، جنگل های ارس و حیات وحش متنوع آن زمینه بسیار خوبی را برای بازدید گردشگران مهیا کرده است.
ابریشم بافی کلات
از جمله مهمترین هنرهای سنتی مطرح در منطقه کلات ابریشم بافی است و منطقه زاوین در کلات مرکز بافت ابریشم محسوب می شود.
هنرمندان ابریشم باف زاوینی در بافته های خویش از رنگهای درخشان مشکی، سبز، زرد، سرمه ای و سفید استفاده می کنند.
طرحهای هندسی این بافته ها قابل مقایسه با قالی و گلیم است و این نقوش برگرفته از محیط پیرامون و عوارض طبیعی است.
در شهرستان کلات علاوه بر هنر ابریشم بافی، بافت گلیم های پرنقش و نگار در روستاهای قلعه زو و آغداش از اعتبار خاصی برخوردار است.
از سوغات مشهور شهرستان کلات انواع بافته های رنگارنگ ابریشمین است که در زاوین تولید شده و عشایر کُرد منطقه با استفاده از این پارچه ها لباسهای محلی خاص مردم کرمانج را می‌دوزند و داشتن نمونه‌هایی از این البسه زیبا می تواند دلخواه هر گردشگری باشد که به کلات وارد می‌شود.
